O CO CHODZI Z CZASOPISMAMI O OTWARTYM DOSTĘPIE?

29 czerwca 2021

W ciągu ostatnich kilku lat prawdopodobnie zetknąłeś się z terminem "otwarty dostęp" lub widziałeś artykuły wymienione w "czasopismach o otwartym dostępie", które nie wymagają subskrypcji lub uiszczenia opłaty za przeglądanie. Mogło to skłonić Cię do zastanowienia się nad tym, jak działa otwarty dostęp, w tym nad źródłem finansowania czasopisma, jakością badań i tym, czy korzystanie z treści podlega jakimkolwiek ograniczeniom.

W tym artykule wyjaśnimy podstawowe zasady otwartego dostępu i sposób jego działania.

Definicja otwartego dostępu

Koncepcja otwartego dostępu jest prosta: otwarty dostęp można zdefiniować jako "praktykę udostępniania recenzowanych badań naukowych i literatury bez żadnych barier, w trybie online, każdemu, kto jest zainteresowany ich przeczytaniem". "Bariery" mogą obejmować między innymi opłaty za subskrypcję/oglądanie lub ograniczenia wynikające z praw autorskich.

Co to oznacza dla naukowców? Jeśli zauważysz interesujący lub przydatny artykuł, który może pomóc w udoskonaleniu Twoich badań, a który jest dostępny w otwartym dostępie, nie musisz mieć abonamentu ani składać wniosku do swojej instytucji o opłacenie kopii. Nie musisz się też martwić, że powołując się na artykuł w otwartym dostępie, nieświadomie naruszysz prawa autorskie. Dodatkowo, czasopisma i repozytoria otwartego dostępu mają zazwyczaj przyjazny dla użytkownika interfejs, który można wykorzystać do wyszukiwania artykułów. Jest to szczególnie przydatne podczas przeczesywania dużej ilości literatury w poszukiwaniu konkretnych słów kluczowych lub ich kombinacji.

Co sprawia, że publikacja w otwartym dostępie jest możliwa?

Jeśli wydawca nie pobiera od Ciebie opłat, skąd pochodzą pieniądze? Przetwarzanie, recenzowanie i publikowanie artykułów naukowych kosztuje i ktoś musi pokryć te koszty. Czasopisma z otwartym dostępem zazwyczaj stosują jeden z następujących modeli finansowych:

• Koszty publikacji są ponoszone z góry przez autora lub jego instytucję. Niektóre instytucje wykazują silne poparcie dla ruchu otwartego dostępu i dysponują funduszami, które to umożliwiają. Te koszty publikacji są określane jako "koszty przetwarzania artykułu" (APC). Niektóre czasopisma o otwartym dostępie znoszą opłaty za przetwarzanie artykułów w przypadkach uzasadnionych potrzebami ekonomicznymi.
• Czasopismo z otwartym dostępem jest tworzone przez fundusz instytucjonalny, na przykład instytucję akademicką lub rządowy organ badawczy, a autorzy nie są zobowiązani do uiszczania żadnych APC. Takie czasopisma są powszechnie klasyfikowane jako złote, diamentowe lub platynowe.
• Wydawca nakłada embargo na otwartą publikację artykułu. W modelu opóźnionego otwartego dostępu autorzy mogą swobodnie publikować swoje artykuły po odczekaniu okresu (zwykle) od 6 miesięcy do roku, czasem dłużej.

Modele otwartego dostępu

Kto zatem udostępnia artykuły w środowisku otwartego dostępu i jak to działa? Istnieją trzy główne metody wdrażania otwartego dostępu:

1. Czasopisma z otwartym dostępem, które udostępniają swobodnie całość swoich artykułów, danych badawczych i innych istotnych treści.

2. Hybrydowe czasopisma otwartego dostępu, które są częściowo wspierane przez subskrypcje. Artykuły, za które zapłacono APC, są dostępne za darmo, podczas gdy inne nie są.

3. Zielony otwarty dostęp to system, w którym artykuły są umieszczane na stronie internetowej lub w repozytorium kontrolowanym przez autora, jego sponsora badań lub odrębną instytucję akademicką, która utrzymuje centralne repozytorium. Artykuły te mogą, ale nie muszą być recenzowane. Wszyscy autorzy mogą publikować preprinty swoich artykułów online, a większość czasopism pozwala autorom na publikowanie również postprintów. Archiwa mogą być prowadzone na poziomie instytucjonalnym lub mogą zawierać badania specyficzne dla danej dyscypliny naukowej.

Plusy i minusy otwartego dostępu

Trwa debata na temat zalet i wad otwartego dostępu oraz sposobu, w jaki on obecnie funkcjonuje. Pojawiają się pytania o jakość, łatwość rozpowszechniania i etykę wydawcy.

Plusy

• Oczywistą zaletą otwartego dostępu jest umożliwienie znacznie większej liczbie osób obejścia barier ekonomicznych i uzyskania dostępu do badań naukowych.
• Otwarty dostęp zmniejsza bariery czasowe potrzebne do rozpowszechniania ważnych badań. Więcej naukowców może przeczytać Twoje artykuły i wykorzystać Twoje pomysły, szybko poszerzając wiedzę w danej dyscyplinie. Co więcej, instytucje edukacyjne mogą również aktualizować swoje materiały tak, aby uwzględniały najnowsze badania, zmniejszając tym samym dystans czasowy dla postępu naukowego.
• Innowacje stają się łatwiejsze, gdy więcej firm ma dostęp do aktualnych przełomowych odkryć naukowych i wykorzystuje najbardziej istotne dane do tworzenia lepszych produktów, narzędzi i rozwiązań.

Dlaczego więc naukowcy mogą się dwa razy zastanowić przed publikacją w czasopiśmie z otwartym dostępem?

Wady

• Publikowanie badań w renomowanych czasopismach jest ważną częścią kariery i celów zawodowych większości uczonych. Nowsze czasopisma o otwartym dostępie mogą nie od razu mieć wysoki współczynnik wpływu, co czyni je mniej atrakcyjnymi dla naukowców.
• Tradycyjne publikowanie jest stosunkowo łatwe; czasopismo zajmuje się wszystkimi procesami administracyjnymi po złożeniu manuskryptu. Czasopisma z otwartym dostępem wymagają czasem większego zaangażowania ze strony autora, zwłaszcza w przypadku zielonego otwartego dostępu (gdzie autor może być zmuszony np. do prowadzenia własnej strony internetowej). Tradycyjne czasopisma zapewniają wzajemną weryfikację, redagują i indeksują artykuły, a także stosują środki mające na celu utrzymanie wysokich standardów naukowych - wszystko to wymaga inwestycji, która może być niemożliwa dla autorów publikujących niezależnie.
• Istnieje wiele podejrzanych publikacji w otwartym dostępie, które wykorzystują model biznesowy, pobierając od autorów opłaty APC, ale nie świadcząc wymaganych usług. Autorzy dowiadują się po publikacji, że w czasopiśmie nie ma dedykowanego zespołu redakcyjnego lub administracyjnego albo że jest to po prostu oszustwo. Można przeszukać bazy danych oceniające czasopisma, takie jak QOAM lub Scirev, aby określić legalność konkretnego czasopisma lub wydawcy.

Wnioski

Podążanie drogą otwartego dostępu może wiązać się ze znacznymi inwestycjami finansowymi lub czasowymi. Ponieważ bezpośrednie korzyści dla indywidualnych badaczy nie zawsze są jasne, a naukowcy sceptycznie podchodzą do poziomu naukowego niektórych z tych czasopism, wielu się zniechęca. Jednak korzyści dla społeczności akademickiej i badań naukowych jako całości są liczne i wymagają odpowiedniego rozważenia. Szybkie rozprzestrzenianie się wiedzy i nieograniczony dostęp do niej dla naukowców i społeczeństwa, niezależnie od ich zaplecza ekonomicznego, przyczyniają się do szybszego prowadzenia badań, rozwoju i uczenia się ponad granicami.